Objecten gebruiken om na te denken over heden en toekomst
Erfgoed gaat niet over het verleden. Erfgoed gaat over keuzes die wij maken in het heden. Het is er in het nu, en verbindt het verleden met de toekomst. Denkend aan die toekomst, aan mogelijke toekomsten, kun je je ook bezighouden met de vraag wat láter erfgoed zou kunnen worden. Die vraag dwingt je om na te denken over welke ontwikkelingen uit het heden, nu en straks van invloed zijn op onze levens.
Tijdens mijn studie museologie aan de Reinwardt Academie kreeg ik deze opdracht. Mijn uitverkoren museumobject was seksrobot Roxxxy.
Een menselijk object – de eerste seksrobot ter wereld.
Al eeuwenlang gebruiken wij machines om menselijke arbeid te vervangen of te verlichten. Inmiddels zijn we in staat om machines te ontwerpen die ‘contact’ met ons kunnen maken, en die zelfs kunnen dienen als gezelschap. Robots komen dichterbij ons, ze vervullen intieme taken, ze lijken zelfs op ons**.
Maar hoe zit het met ethiek? Is het ok dat robots relaties tussen mensen vervangen? Dat ze onze ouderen verzorgen omdat wij geen tijd voor hen hebben? Dat ze de eenzamen troosten? En hoe zit het met seks met een machine die zich ‘gedraagt’ als een mens, die ‘liefde toont’ en ‘geniet’ van hoe jij ‘haar’ laat voelen? Wat betekent dit voor de manier waarop we naar relaties kijken, en naar vrouwen?
Asymmetrische relatie of nuttig gereedschap?
Het bedrijf TrueCompanion heeft recentelijk de eerste seksrobot ter wereld gelanceerd. Zijn/haar*** naam is Roxxxy; ‘always turned on and ready to play’. Kathleen Richardson, robot-antropoloog en auteur van het onderzoekspaper ‘The Asymmetrical “Relationship"’, is een campagne tegen seksrobots begonnen. Haar argument: seksrobots dragen bij aan de ongelijkheid in de maatschappij. Het zijn dingen die je kunt gebruiken wanneer je daar zin in hebt. Vrouw-achtige seksrobots bevorderen en versterken de objectificatie van vrouwen. Dit betekent dat ze niet gezien worden als mensen, maar als dingen om te bezitten. Zie bijvoorbeeld de anti-reclamecampagne 'we are women not objects'.
Voorstanders van seksrobots zeggen dat ze prostituees kunnen vervangen, die vaak arm zijn, en gedwongen dit werk te doen om de kost mee te verdienen. Bovendien kunnen seksrobots helpen het verspreiden van geslachtsziekten in te dammen.
Volgens sociaalwetenschapper Linda Duits is de seksrobot slechts een instrument dat in bepaalde behoeften kan voorzien. In dat opzicht is een seksrobot niet verschillend van een zorgrobot. Bovendien, Roxxxy is zo ver verwijderd van een echte vrouw, het is een karikatuur; hoe zou ze/het de wereld van de mensen kunnen beïnvloeden?
Of ‘zij’ nu verwelkomd wordt of afgewezen, zeker is dat Roxxxy een belangrijk element is in de discussie over robots en hoe zij de maatschappij beïnvloeden, en andersom. ‘Haar’ bestaan raakt aan hoe wij denken, hopen of vrezen dat robots ons leven zullen veranderen. Roxxxy wijst naar een van de fundamentele problemen in onze maatschappij: de ongelijke positie van vrouwen. En dus kunnen we ons óók afvragen: hoe kan technologie ons helpen om positieve veranderingen te bewerkstelligen?
Identiteit
In het hart van de discussie over de seksrobot ligt de kwestie van identiteit. Identiteiten van mensen komen tot stand in een context – de maatschappij – die gevormd is door machtsrelaties. Daarom kunnen we verwachten dat identiteiten deze machtsrelaties reflecteren. Ofwel omdat een identiteit de dominante cultuur weerspiegelt, ofwel omdat een identiteit zich daartegen afzet.
Museums zijn traditioneel ‘plaatsen van identiteit en trots’, waar de bezoeker kon zien, en leren van, de grote erfenissen en cultuur van een natie. Deze ‘collectieve identiteit’ was die van de dominante instituties in de maatschappij; het museum moest die identiteit bevestigen en bestendigen. Nog steeds dienen musea ter consolidatie van ‘het nationale verhaal’, maar steeds meer is er ook ruimte om de dominante opvattingen in de maatschappij te bevragen. Bestaande patronen en oude machtsstructuren kunnen dan worden uitgedaagd en bediscussieerd.
Antropomorfisme
Verwarrend aan de AI robots is dat ze ons laten geloven dat ze menselijk zijn. Van oudsher is de scheidslijn tussen mensen en objecten dun geweest, omdat mensen de neiging hebben om objecten menselijk te ‘maken’ (antropomorfisme). We dichten soms gevoelens of karakters toe aan spullen, en zo kunnen objecten allerlei soorten menselijke kwaliteiten ‘krijgen’, zoals gender. Met een seksrobot is dit niet anders. Het is interessant om je te realiseren dat robots standaard worden gezien als mannelijk, ongeacht hoe ze eruit zien, behalve wanneer ze er duidelijk vrouwelijk uitzien, of een vrouwelijke ‘stem’ hebben.
The male gaze
In onze maatschappij is de identiteit van vrouwen gevormd door het dominante ‘instituut’ man (de ‘man in het hoofd’) . Deze projectie maakt dat vrouwen vrouwelijkheid zien door mannenogen.
Hierboven zei ik dat de seksrobot door sommigen wordt gezien als niet meer dan een karikatuur, en dat wordt gezien als een voordeel. Maar is dat ook zo? Laura Mulvey muntte het concept van de ‘male gaze’, de mannelijke blik. Dit beschrijft de gewoonte in de visuele cultuur om de wereld, en vrouwen, af te beelden vanuit een mannelijk standpunt. Die ‘male gaze’ maakt karikaturen van vrouwen, en zolang dat niet erkend wordt, zullen robots worden ontworpen vanuit hetzelfde gezichtspunt, en dan zullen zij, op hun beurt, de mannelijke blik blijven bestendigen.
Zou het geen goed idee zijn om robots te ontwerpen met als doel juist het bevragen en wellicht bestrijden van bestaande machtsstructuren? Waarom zijn, bijvoorbeeld, zorgrobots (bijna) altijd vrouwelijk? Ja, de meeste mensen associëren zorg met vrouwen, maar moet dat zo blijven? Moet een robot überhaupt een geslacht hebben? Je kunt nog beargumenteren dat een ‘vrouwelijke’ seksrobot eruit moet zien als een sexy karikatuur, maar waarom moeten (‘vrouwelijke’) zorgrobots er ook altijd jong en mooi uitzien?
Laten we van Roxxxy meteen het museumstuk maken dat ze al zou moeten zijn. En laten we het dan hebben over hoe we technologie kunnen gebruiken om ons te bevrijden van oude patronen die in de weg staan van een werkelijk moderne samenleving.
* Rapid Response Collecting was in 2014 een nieuwe activiteit van het V&A Museum in Londen.
** Hoewel we robots die op ons lijken ook vaak eng vinden, als ze 'te menselijk' zijn, of, als het menselijke uiterlijk net niet goed gelukt is, vinden we ze vaak héél eng ('de uncanny valley') of zelfs afstotelijk.
*** Roxxxy is eigenlijk een 'het'.